Και μετά ήρθαν οι ανακαλύψεις που αμέσως έγιναν αντικείμενο συζήτησης και έκαναν το Καλαπόδι πασίγνωστο: ναοί διαφορετικών εποχών, σε δύο συγκροτήματα το ένα δίπλα στο άλλο που φτάνουν σε μεγάλο βάθος, ένας άθικτος βωμός με αφιερώματα, αμέτρητα στοιχεία όχι μόνο για την αρχιτεκτονική των αρχαίων ελληνικών ιερών αλλά και μοναδικά ευρήματα, των οποίων τα συμφραζόμενα και η ανάλυση μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε για πρώτη φορά πολλά σχετικά με την αρχαιολογία της λατρείας. Με την επανεκκίνηση των ανασκαφών από τον Wolf-Dietrich Niemeier κατά τη θητεία του ως διευθυντή του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών, στο επίκεντρο βρέθηκαν οι πρώιμες φάσεις του ιερού, η μυκηναϊκή περίοδος και το ζήτημα της λατρευτικής συνέχειας από τη δεύτερη στην πρώτη χιλιετία π.Χ., μια συνέχεια που σε αντίθεση με τους Δελφούς και την Ολυμπία εδώ πλέον τεκμηριώνεται ανασκαφικά.

Τα τελευταία χρόνια οι έρευνες έχουν στόχο να θέσουν το Καλαπόδι σε ευρύτερα χωρικά πλαίσια, ερευνώντας τη σχέση του ιερού με τους γύρω οικισμούς της ανατολικής Φωκίδας. Στο πλαίσιο αυτό, το πρόσφατο πρόγραμμα έρευνας μαζί με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Φθιώτιδας και Ευρυτανίας στην κοιλάδα του Κηφισού έχει σημασία και για το Καλαπόδι, μιας και επιδιώκει να αποτυπώσει και να μελετήσει, και πάλι με νέες καινοτόμες μεθόδους, όπως η αεροφωτογράφηση με LiDAR, ποιες αλλαγές υπέστη το τοπίο, η γεωμορφολογία και το κλίμα όλης της γύρω περιοχής από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Το ιερό μέσα σε αυτό το τοπίο και ως μέρος του τοπίου γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό χάρις στις αναστηλωτικές επεμβάσεις και στα έργα ανάδειξης που έγιναν τα τελευταία χρόνια υπό τη διεύθυνση του Θεμιστοκλή Μπιλή. Η διατήρηση και η προσπάθεια το απόθεμα αυτό να καταστεί προσβάσιμο δεν αφορά μόνον τον χώρο αλλά και την ανασκαφική πληροφορία και τα αρχεία της ανασκαφής, που τα τελευταία χρόνια ψηφιοποιούνται, έργο που συντονίζει ο Δημήτρης Γρηγορόπουλος. Πολύ πρόσφατα η ανασκαφή ξεκίνησε να συμμετέχει σε ένα μεγάλο πρόγραμμα χρηματοδοτούμενο από την Ευρωπαϊκή Ένωση με τίτλο TRIQUETRA, που έχει στόχο την επεξεργασία λύσεων για τις ζημιές που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή σε μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Με την έκθεση ΤΟΜΗ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ επιχειρούμε μια αναδρομή στα πενήντα χρόνια έρευνας του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών στο Καλαπόδι. Με αφορμή αυτή τη σημαντική επέτειο, η έκθεση είναι ένα μικρό αντίδωρο στον τόπο και στους ανθρώπους του χωριού, που αγκάλιασαν την ανασκαφή, στους συναδέλφους της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και στην ελληνική πολιτεία για τη διαρκή και ειλικρινή στήριξη που μας παρέχουν, αλλά και σε όλους εκείνους, ειδικούς ή μη, που θέλουν να γνωρίσουν το Καλαπόδι και το έργο που επιτελεί το Ινστιτούτο μας εδώ. Είναι μια έκθεση με φωτογραφικό υλικό και άλλα τεκμήρια από το πλούσιο αρχείο της ανασκαφής που, σε συνδυασμό με τον αρχαιολογικό χώρο, φιλοδοξούμε να λειτουργήσει ως κέντρο πληροφόρησης για τον χώρο του ιερού και να καταστεί με τον καιρό ένα σημείο αναφοράς.

Για εμάς τους αρχαιολόγους κάθε ανασκαφή είναι συναρπαστική. Η προσμονή της ανακάλυψης, η μελέτη των ευρημάτων και η γνώση για το παρελθόν μας γεμίζουν πάντοτε χαρά και κεντρίζουν το ενδιαφέρον μας. Το Καλαπόδι στα τελευταία αυτά πενήντα χρόνια μας έχει προσφέρει πολλές τέτοιες συναρπαστικές στιγμές, μαζί με ερωτήματα, θεωρίες, ανακαλύψεις, ευρήματα και ανατροπές. Μια ανασκαφή όμως έχει πάντοτε ένα μεγαλύτερο αντίκτυπο, που ξεπερνά τα στενά όρια της αρχαιολογικής επιστήμης: μέσω της γνώσης που παράγει συμπληρώνει και εμπλουτίζει την ιστορία του τόπου, γίνεται πηγή έμπνευσης και περηφάνιας και δημιουργεί δεσμούς μεταξύ αρχαιολογίας και κοινωνίας. Είναι ένα πολυεπίπεδο, ταυτόχρονα επιστημονικό και κοινωνικό, γεγονός. Και αυτό ήταν πάντα και εξακολουθεί να είναι η ανασκαφή στο Καλαπόδι.

Κατά τον σχεδιασμό της έκθεσης, κύριο μέλημά μας υπήρξε – πέρα από το να εξιστορήσουμε την έξελιξη της έρευνας μέχρι σήμερα – να δείξουμε ποια είναι τα στοιχεία που κάνουν το Καλαπόδι ως χώρο έρευνας μοναδικό. Αυτό συμπυκνώνεται σε πέντε βασικά σημεία που αποτελούν και τις πέντε ενότητες της έκθεσης.

To πρώτο σημείο είναι ο τόπος – πιο συγκεκριμένα, η ιδιαιτερότητα του τόπου, ανάμεσα στον Παρνασσό και τον Βόρειο Ευβοϊκό, ένα πέρασμα που κατά την αρχαιότητα οδηγούσε από την κεντρική στη νότια Ελλάδα, σε μια περιοχή όπου από τους προϊστορικούς χρόνους αναπτύχθηκαν οικισμοί, πόλεις και ιερά που από νωρίς τράβηξαν το ενδιαφέρον των αρχαιολόγων.

Το δεύτερο σημείο είναι η ανασκαφή ως αποτέλεσμα και ως διαδικασία. Εδώ θα γνωρίσετε τα μνημεία που έχουμε ανασκάψει μέχρι τώρα και θα δείτε το προσωπικό επί το έργον, τις μεθόδους και τις τεχνικές που εφαρμόστηκαν για την ανάκτηση της αρχαιολογικής πληροφορίας και πώς αυτές άλλαξαν με την πάροδο του χρόνου. Όπως θα δείτε, την εποχή που ξεκίνησε η έρευνά μας πολλές από τις μεθόδους εφαρμόζονταν στην Ελλάδα για πρώτη φορά, γεγονός που δείχνει πόσο καινοτόμος ήταν η ανασκαφή στο Καλαπόδι.

Το τρίτο σημείο είναι οι ανακαλύψεις: το ζήτημα της ταύτισης του ιερού που απασχόλησε την έρευνα, τα δύο ναϊκά σύνολα με τις αλλεπάλληλες οικοδομικές φάσεις που αποτυπώνουν την εξέλιξη της ναοδομίας όπως πουθενά αλλού σε έναν χώρο, τα στοιχεία για τις λατρευτικές πρακτικές και τη λατρευτική συνέχεια και τα μοναδικά ευρήματα που πιστοποιούν τη σημασία του ιερού κατά την αρχαιότητα.

Το τέταρτο, εξίσου σημαντικό, σημείο είναι τα πρόσωπα. Οι συνεργάτες και το προσωπικό, οι φοιτητές και οι εθελοντές και, φυσικά, ο κόσμος του χωριού και οι γενιές των ανθρώπων της περιοχής, που με το έργο και την παρουσία τους σφράγισαν την πορεία και την εξέλιξη της ανασκαφής. Εδώ παλαιοί και νεότεροι θα αναγνωρίσουν πρόσωπα και γεγονότα, θα αναπολήσουν στιγμές από τη ζωή στην ανασκαφή, στα γλέντια και στα τραπεζώματα, και θα δουν τον αμοιβαίο αντίκτυπο που είχε η ανασκαφή ως κοινωνικό γεγονός τόσο για εμάς τους φιλοξενούμενους όσο και για τους οικοδεσπότες.

Το πέμπτο σημείο είναι η σημασία της ανασκαφής για την ελληνική αρχαιολογία γενικά: μια σημασία που έγινε από νωρίς αντιληπτή τόσο από την επιστημονική κοινότητα όσο και από το ευρύτερο κοινό και η οποία μέχρι σήμερα έχει καταστήσει το Καλαπόδι σταθερό σημείο αναφοράς για την έρευνα των ιερών της αρχαίας Ελλάδας. Με αυτή τη σημασία συνδέεται και η μέριμνα και η ανάδειξη των μνημείων που έχουμε ανασκάψει και που αποτελεί βασική παράμετρο του έργου μας.

Η ανασκαφή στο Καλαπόδι έχει δώσει ήδη τόσο πολλά μοναδικά μνημεία, ευρήματα και στιγμιότυπα, που θα μπορούσαμε να γεμίσουμε με υλικό όλο το σχολείο! Αναγκαστικά η επιλογή που κάναμε για την έκθεση είναι ενδεικτική. Εξάλλου, όπως επισημαίνουμε στον επίλογο της έκθεσης, η έρευνα στο Καλαπόδι δεν έχει τελειώσει: οι μελέτες συνεχίζονται, οι δημοσιεύσεις των αποτελεσμάτων προχωρούν, νέα ερωτήματα προκύπτουν, οι προοπτικές ανασκαφής και έρευνας στον αρχαιολογικό χώρο και στη γύρω περιοχή παραμένουν ανεξάντλητες.

Αθήνα, Σεπτέμβριος 2023
Katja Sporn
Διευθύντρια της ανασκαφής στο Καλαπόδι
Διευθύντρια του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών