Thekla Schulz-Brize, İhsan Yeneroğlu, Léa Geisler
Pergamon aşağı kentte yer alan Tiyatro, Amfitiyatro ve Stadyum ile birlikte, Roma İmparatorluk Dönemi’nde Musalla Mezarlık tepesinin çevresine inşa edilmiş büyük bir yapı grubunun parçasıdır (Res. 1). 19. yüzyıla ait seyahatnamelerde yapıya ait kalıntılardan bahsedilirken, ilk bilimsel araştırmalar 20. yüzyılın ortalarına kadar gerçekleştirilmemişti. Musalla Mezarlık platosunda Pergamon Kazısı tarafından Erich Boehringer başkanlığında yapılan geniş çaplı kazılarda Tiyatro’nun da bazı bölümleri kazılmıştır. Ne var ki, bu önemli binanın mimarisine ilişkin genel bir çalışma hâlâ gerçekleştirilmemişti.
Nihayet, TransPergMicro projesin bir alt projesi olarak, ilk sistematik çalışmalar Türk ve Alman üyelerden oluşan ekipçe 2020 ve 2021 yıllarında gerçekleştirilmiştir. Doğru ve detaylı bir belgeleme çalışması için yapıyı saran bitki örtüsü kaldırılmış (Res. 2-3) ve devamında fotoğraflama ve Structure from Motion (SfM) yöntemi ile üç boyutlu belgeleme çalışması gerçekleştirilmiştir (Res. 4). Oluşturulan model ve yapılan ölçümler, alanda yapılacak olan 1/20 ölçekli el çizimlerinin altlığını oluşturmuştur (Res. 5).
Fig. 5 (sağ) Alanda mimari belgeleme
Bu saha çalışmasının sonuçları halihazırda, Camillo Dimai tarafından Berlin Teknik Üniversitesi bünyesindeki Tarihi Yapı Araştırmaları ve Anıt Koruma Bölümü’nde bir yüksek lisans tezi olarak değerlendirilmiştir. Yapıya ait yan duvarlar (analemma) ve kuzeyde bulunan radyal duvarların yanı sıra güneydeki kemerli kapı (Viran Kapı) incelenmiştir (Res. 6-7). Bu incelemelerin sonucunda yapıya ait inşaat evreleri hakkında yeni bilgilere ulaşılmıştır. İlk olarak iç koilon yamaca entegre olacak şekilde inşa edilerek sahne binası (scaenae frons) için teraslama yapılmıştır. Viran Kapı ile kısmen korunmuş olan çevredeki alt yapıya ait radyal duvarlar ise daha sonraki bir inşaat aşamasında Tiyatro’yu büyütmek için inşa edilmiştir. Bugün uzaktan görülebilen ve hala ayakta dimdik duran Viran Kapı, koilona ait yükselen tonozun altından bir beşik tonoz aracılığı ile Kutsal Yol’un (Via Tecta) çapraz şekilde geçişini sağlaması bakımından bir mühendislik şaheseridir (Res. 8-9).
Bunlara ek olarak, yapıya ait oluşturulan yeni planın Pergamon Dijital Haritası’na entegre edilerek yakın zamanda 1.2 versiyonunda yayınlanacak olması büyük bir ilerleme olusturmaktadır. Şimdiye kadarki dijital Musalla Mezarlık haritası, Erich Boehringer ve Wolfgang Müller-Wiener tarafından oluşturulan, daha az ayrıntılıya sahip haritalara dayanıyordu.
Fig. 7 (sağ) Tiyatro hava fotoğrafı
Bu yapının şimdiye kadar hafife alınan önemi, diğer antik tiyatro yapıları ile karşılaştırıldığında daha da netleşiyor. Tiyatro 154,32 m olan çapı ile Küçük Asya’daki en büyük antik tiyatroydu: Smyrna (150 m), Ephesus (140 m), Miletus (125 m), Side (119 m), Aizanoi (103 m) ve Aspendos (95 m). Büyüklük ve temsili tasarım, Efes, Smyrna ve Pergamon şehirleri arasındaki rekabetin büyük ve anıtsal binalarının mimarisinde ortaya çıkan bir yansımasıdır.
Pergamon aşağı kentte yer alan Tiyatro’ya ait bu ve diğer detaylı yapı araştırma sonuçları gelecek Istanbuler Mitteilungen Band 72’de yayınlanacaktır: T. Schulz-Brize, L. Geisler, İ. Yeneroğlu, C. Dimai, Das Theater in der römischen Unterstadt von Pergamon – Ergebnisse der Bauuntersuchung, (IstMitt 72, 2023).
Bonus: 3D model of Viran Kapı: https://youtu.be/OZG6oG3an6o
